Introdusaun
Atu
garante transparansia no akuntabilidade iha prosesu demokrasia hodi asegura
povo nia direitu no responsabilidade sidadania hodi foti desizaun importante ba
futuru estadu RDTL nian, nune’e mak Organizasaun Luta Hamutuk no Organizasaun
Hadomi Timor hakarak asume responsabilidade hodi halo observasaun no
monitoriamentu ba prosesu Eleisaun Parlamentar Antesipada 2018, hodi akompana sidadaun
Timor Leste bainhira asume ninia direitu siviku no politiku iha ambiente ida
ne’ebe livre no seguru, nune’e haktuir ba loron eleisaun ne’ebe Prezidente
Republika dekreta ona no publika ona iha Jornal da Republika. CNE anunsia
orario eleisaun nian, nune’e Luta Hamutuk no Hadomi Timor sei halo akompanamentu
durante prosesu tomak eleisaun nian, hahu husi :
1.
Kampana Eleitoral
2.
Loron Eleisaun no
3.
Apuramentu Nasional
Organizasaun
rua ne’e halo akompanamentu nakonu ba aktividade kampana no propaganda eleitoral
Partido Politku ka Koligasaun Partidaria sire ne’ebe hetan ona legalizasaun
hosi Tribunal deRecurso hodikompete iha Eleisaun Parlamentar Antesipada 2018,
hanesan:
1. Partidu PEP
2. Partidu PD
3. Partidu PR
4. Partidu FRETILIN
5. Koligasaun MSD
6. Koligasaun MDN
7. Koligasaun FDD no
8. Koligasaun AMP
Inisiativa
ida ne’e ami hala’o tamba bele hetan apoiu finansiamentu 100% husi Embaizada
Nova Zelandia iha Timor Leste hodi tulun Organizasaun Luta Hamutuk no Hadomi
Timor hodi halo akompanamentu durante prosesu tomak eleisaun nian.
Objetivu
husi observasaun ne’e rasik atuajuda CNE no STAE hodi halo ninia knar tuir duni
Lei haruka no mantein imparsialidade nafatin hanesan Orgaun Independente Estadu nian hodi fo atensaun ba Partidu Politiku no Koligasaun
Partidaria sira hodi haree krime eleitoral, aktu irregularidade, direitus
humanus no seluk tan ne’ebe kontra lei CNE no STAE no Estadu ne’e rasik.
Fundasaun Hadomi Timor ho Luta Hamutuk iha komitmentu ida hodi halo observasaun ba Eleisaun Antisipada ne'ebe mak deklara ona husi Sua Excelencia Presidente Republika Timor Leste Dr. Francisco Lu-Olo iha salaun china Palacio Presidencial, no Sua Excelencia Presidente Republika Timor Leste Dr. Francisco Lu-Olo konvida povo tomak hodi ba vota dala ida tan.
Eleisaun Antisipada ne'e akontese tamba Governo Minoria nebe forma husi Partido Fretilin no Partido Demokratiku lakonsege kontinua governa tamba la hetan aprovasaun ba proposta orcamentu iha Parlamentu Nasional.
Ho Situasaun ida ne Hadomi Timor no Luta Hamutuk hetan konfiansa no suporta finanseiru husi Embaixada Nova Zelandia iha Timor Leste, hodi halao observasaun ba Eleisaun Antisipada Parlamentar 2018.
Kordenador Programa : Sr. Nicho Linux
Vice Kordenador : Sra. Josefina Mendoca
Finansa : Sra. Domingas Finansa LH no akompana husi Sr. Jose Manuel Freitas
Programa Observasaun ne'e rasik iha aktividade 4 mak hanesan :
No
|
Activity
|
Date
|
Location/Place
|
1
|
Training on observant’s capacity on
Monitoring and Observation skill
|
5 April 2018
|
Dili, Luta Hamutuk Office
|
2
|
Observation and Monitoring Campaign process
|
10 April-9 May 2018
|
Target In Dili Municipality
|
3
|
Monitoring the day of election process
|
12 May 2018
|
Target In Dili Municipality
|
4
|
Apuramento final dos resultados nacional
|
14 May -17 May 2018
|
CNE
|
Treinamentu ba Observador Eleisaun Antesipada
Treinamentu ba observador sira nu’udar pasu
dala uluk nebe’e mak importante tebes hodi garante kualidade observadores sira
nia iha terenu bainhira halo observasaun ba aktividade prosesu eleisaun nian,
liu husi treinamentu maka bele aumenta kunhesementu observador sira nia
kapasidade observasaun, identifikasaun eru ka violasaun ba lei eleitoral sira
no detekta failhansu iha prosesu eleisaun ida.
Atu asegura kualidade dadus observasaun nia,
mak iha loron 06 Abril 2018, Luta Hamutuk
realiza treinamentu ba observadores durante loron ida iha salaun Luta
Hamutuk nian. Treinamentu ne’e fasilita husi CNE, STAE no PDHJ ba ema
nain sanulu resin ualu (18), feto nain 7 no mane nain 11.
Aktividade
treinamentu ne’e mak hanesan:
ü CNE koalia kona ba Regras, Prosedimentu no Kontrolu
Kampaña Eleitorál no papel CNE nu’udar
Orgaun Eleitoral Independente ida ne’ebe Superviziona Prosesu Eleitoral tomak
sira mak Orgaun Eleitoral ne’ebe mak tau matan ka tau atensaun maximu.
ü CNE mak verifika aspetu ba prinsipiu kampana no sei adopta
medidas sira hodi garante nia komprimentu no dezenvolvimentu pasifika ba kampana
eleitoral nian. Periode ba kampana eleitoral durante loron 30, hahu husi dia
10/04/2018 to dia 9/05/2018, no tuir Lei Dekretu Governu katak loron rua antes loron
eleisaun kampana labele halo tan, signifika katak dia 10 ho dia 11 de Maiu 2018
sei la halo tan kampana eleitoral ho kualker tipu ka kualker maneira, tanba
loron rua sai hanesan loron nebe mak determinante
ba iha eleitores sira atu tur hakmatek hodi hanoin ho konsiensia rasik bazeia
ba propaganda partidu ho nune’e sira bele deside atu hili partidu ida ne’ebe
bazeia ba programas hirak ne’ebe mak hato’o ona
ü STAE koalia kona ba asuntu Tekniku
Eleisaun nian tamba STAE nu’udar Orgaun Tekniku ne’ebe
mak ejekuta no asegura prosesu eleitoral sira hahu husi resensiamentu eleitoral,
realize treinamentu to’o realize prosesu votasaun.
ü STAE esplika mos kona ba papel observador
Nasional iha prosesu ne’e tomak, hahu husi kampana eleitoral, loron eleisaun no
apuramentu nasional ho dever no direitu observador nian ne’ebe hatete ona iha Lei
Dekretu Governu.
ü PDHJ koalia kona ba Direitus Humanus no
Boa Governasaun durante periodu kampana eleitoral no loron eleisaun.
o PDJH kontrola regra funsionario publiku
no patrimonia estadu hodi labele utiliza iha kampana eleitoral, ezemplu :
o Labele utiliza kareta estadu hodi ba
tuir kampana eleitoral
o Funsionariu Publiku sira labele ba
tuir kampana eleitoral karik laiha lisensa antes.
o PDHJ kontrola mos direitus humanus ba
labarik sira no oinsa asegura sira nia direitu no dever.
o PDHJ kontrola hodi labele iha
diskriminasaun kona ba seguransa nian.
Iha treinamentu ba observador ne’e hetan mos prezensa husi reprezentante
Embaixada Nova Zelandia Sra. Alice Bourke nu’udar Sekretaria Segundo
Embaixadora nian no hato’o mos nia mensajem badak.
Foto : aktividade treinamentu ba observador molok ba observa
iha terenu
|
Foto : Diteror Luta Hamutuk, reprezentante
Embaixada Nova Zelandia Sra. Alice Bourke, Reprezentante Husi CNE no Diretor Hadomi Timor
|
![]() |
Foto : Depois aktividade treinamentu ba observador fo hamutuk ho Ekipa STAE
|
![]() |
Foto : Depois aktividade treinamentu ba observador foto hamutuk ho Ekipa PDHJ
|
Durante
periodu kampana eleitoral ne’e tomak Organizasaun rua observa katak kampana
eleitoral nebe hahu husi loron 10 Abril 2018 to iha loron 09 Maio 2018 ka iha
loron tolunulu (30) nia laran lao ho hakmatek, Partidu Politiku no Koligasaun
Partidaria balun hetan seguransa masimu husi PNTL, F-FDTL, PM,
UPF, SAT, Policia TRANSITO no seguransa partidu sira nian maibe
Partidu Politiku no Koligasaun Partidaria balun mos ladun hetan seguransa
masimu husi PNTL, F-FDTL no seguransa sira seluk.
Durante fulan ida kampana Partidu Politiku no Koligasaun Partidaria
hetan Observasaun husi Observador Internasional, Observador Nasional, CNE, STAE
no PDHJ, akompana mos husi media sira balu hanesan RTTL, GMNTV, TV-Edukasaun no
ETO-TV, maske nune’e Organizasaun rua deskobre katak sei iha failansu no krime eleitoral
balun ne’ebé akontese durante prosesu kampana eleitoral Partidu Politiku no
Koligasaun Partidaria iha sira nia kampana ne’ebe Observador sira detekta iha
terenu mak hanesan tuir mai ne’e :
- Involvimentu Membru Arte Marsiais Sira iha prosesu Kampana
- Militantes sira la uza Kapaseti bainhira halo movimentu molok no depois kampana
- Involvimentu Labarik Minoridade Sira iha Prosesu Kampana
- Labarik Minoridade sira uza Simbolu ka Atributu Partidu nian
- Involvimentu Inan isinrua sirano inan sira kous kosokoan iha prosesu kampana
- Militantes ka simpatizantes hemu tua ka alcohol durante prosesu kampana
- aPartidu Politiku ka Koligasaun Partidaria balun Kampana Besik Igrej
- Partidu Politiku ka Koligasaun Partidaria balun la hetan seguransa durante Kampana
Tuir observasaun
Organizasaun rua katak Eleisaun Antesipada ne’ebe realiza iha loron 12 Maiu
2018 la’o ho hakmatek no Brigada ho Ofisial eleitoral nian hala’o nia kna’ar ho
diak tuir prosesu votasaun nian no hetan seguransa mos husi PNTL.
Iha loron eleisaun ne mos
hetan observasaun husi Observador Internasional no Nasional nebe akreditadu ka
hetan ona kartaun kredensial husi parte STAE hodi hala’o nia knar, iha loron
eleisaun ne’e votante ka sidadaun sira ezerse sira nia direitu ho seguru tebes durante tuir votasaun no
hakmatek hodi hili partidu politiku ka koligasaun partidaria tuir sira nia
konsensia rasik, maibe Organizasaun rua detekta mos katak sei iha failansu balu
n’eebe mosu durante prosesu eleisaun ne’e rasik.
- Sentru votasaun E.P.C Balide,Suco Santa-Cruz, Posto Administrativo Nain Feto, Municipio Dili nian iha Fiskais Partidu AMP nian ida Hasai foto iha Kabina de votu bainhira ba ezerse nia direitu no ofisial husi STAE kaer toman no Brigada hodi hamoos kedas foto ne’ebe nia hasai ne’e.
- Sentru votasaun E.B.F 1.2 Rumbia, Suco Caicoli, Posto Administrativo Vera Cruz, Municipio Dili nian iha Seguransa PNTL ne’ebe halo nia knar fo seguransa ba iha sentru votasaun refere hamriik besik kedas sentru votasaun ne’e ka hamriik menus husi 25 metrus,maske LEI STAE hetete dehan Polisia ne’ebe fo seguransa tenki hamriik liu 25 metrus.
- Asesibilidade ba Ema ho Defisiente sira iha sentru votasaun laiha, tamba Observador Organizasaun rua detekta katak iha sentru votasaun E.P.S no 4 Bairro Pite, Suco Bairro-Pite, Posto Administrativo Dom Aleixo, Municipio Dili iha votantes balu defisiente (Badak Oan) labele asesu ba Kabina de votu ho diak tamba Kabina de Votu Naruk Liu nune’e defikulta nia hodi ezerse nia direitu.
- Organizasaun rua detekta katak kuaze fatin ne’ebe instala sentru votasaun iha teritoriu tomak laiha asesibilidade ba ema ho defisiente sira tamba fatin sira ne’e kuaze fatin eskola nian.
- Sidadaun Barak mak la Vota iha sentru votasaun ambulante Hosiptal Nacional Guido Valadares (HNGV) tamba naran iha lista laiha.
·
Regulamentu STAE hatete sentru
votasaun ambulante tenki hatama lista votantes iha fatin refere antes loron
sanulu (10) tama ba votasaun, ho regulamentu ida ne’e defikulta Director HNGV
hodi rejista ka foti lista pasiente sira hodi haruka ba STAE tamba ezistensia
pasiente la klaru ka laiha data fiksu dehan bainhira mak alta no bainhira mak
tama fali hospital, ho razaun ida ne mak pasiente kuaze atus hat resin (400+)
mak labele ezerse sira nia direitu.
·
Iha parte seluk, Direktur Jeral HNGV
haruka naran pesoal mediku sira ba STAE ladun klaru no los tamba pesoal mediku
mos barak mak la bele ezerse nia direitu tamba naran iha lista ne’e laiha
Tuir observasaun Organizasaun
rua durante loron tolu ka 72 oras akompana Apuramento
Nacional iha CNE lao ho diak, seguru, hakmatek
no hetan mos seguransa masimu husi PNTL no F-FDTL, akompana mos husi media
sira no hetan observasaun husi Observador internasional no Nasional, maske
nune’e iha prosesu Apuramento Nacional
ami detekta mos failansu tekniku balu ne’ebe akontese iha prosesu Apuramento
Nacional iha CNE durante loron tolu mak hanesan tuir mai ne :
- CNEno Fiskais Partidu Politiku ka Koligasaun Partidaria ladun pontual no konsisten ho orario Apuramentu Nasional ne’ebe deside ona.
- STAE ladun kontrola didiak material sensetivu sira hanesan:
·
Buletim de votu barak mak kona tintahodi implika votus
barak mak sai reklamadu.
·
Oficial kontrolador ba buletim de voto viola no la
halo knar tuir Decreto do Governo N.0
21/2017 de 17 de Maio, kona ba
Regulameto A Organização e o Funçionamento Dos Centros Votação e os
Proçedimento De Votação, Contagem dos Votos e de Apuramento Do Resultados
tamba buletim de votos balu laiha assinatura no karimbu.
- Fiskais Partidu Politiku ka Koligasaun Partidaria sira halo rekursu ba Tribunal tamba ZELOne’ebe uza iha prosesu transportasaun URNA husi Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Cusse Ambeno (RAEOA) mai CNE Nasional Dili uza koor mean, nune’e Fiskais Partidu Politiku ka Koligasaun Partidaria sira husu ba Direktur STAE hodi halo klarifikasaun
- Iha loron 17 Junu 2018 Direktur STAE hakat duni ba CNE hodi halo klarifikasaun ba kazu refere katak Decreto do Governo N.0 21/2017 kona ba Regulameto A Organização e o Funçionamento Dos Centros Votação e os Proçedimento De Votação, Contagem dos Votos e de Apuramento Do Resultadosla hatete no la mensiona sa koor ZELO mak bele utiliza iha eleisaun maibe Lei hatete deit katak sasan sensitivu tenki xave metin bainhira halo transportasaun.
- Sentru votasaun rua husi suco OPA, Municipio Bobonaro hetan failansu tekniku balun tamba Akta ne’ebe transporta husi Municipio Bobonaro mai iha CNE Nasional la hanesan ho realidade dokumentus iha URNA laran, nune’e fiskais Partidu Politiku ka Koligasaun Partidaria rekursu hodi CNE haruka karta ba Tribunal no Tribunal fo kompetensia ba CNE hodi halo kontajen fila fali ba sentru votasaun refere.
Rezultadu husi Eleisaun Antesipada
ne’ebe realiza iha loron 12 Maiu 2018 mak Partidu Politiku no Koligasaun
Partidaria hamutuk hat (4) ne’ebe hetan asentu Parlamentar ka liu bareira 4% ho
metodu D’HONT mak hanesan Aliansa Mudansa ba Progresu (AMP), Frente
Revolusionáriu Timor Leste Indepedénsia (FRETILIN), PartiduDemokrátiku (PD) no
Frente Dezenvolvimentu Demokrátiku (FDD).
Fotocopia Acta do
Resultado Provisório Apuramento Nacional no
Deliberasaun CNE NU. 22/V/2018 (enexa)
Acta do
Resultado Provisório Apuramento Nacional
Eleição Antecipada Parlamentar, 12 De Maio De 2018
Total das actas apurados : 885 (100,00%)
Total de eleitores registrados : 784.286
Total
deeleitores participantes :635.116
(feto:308.844/48,63%), ( mane: 326.272/51,37%)
Taxa de participação :
80,98%
Total de boletins abandonados : 29
Total de votos : 635.087
Validos : 624.525 (98,34%)
Nulos : 7.544
(1,19%)
Brancos :
2.998 (0,47%)
Reclamados : 0
(0,00%)
Rejeitados : 20 (0,00%)
Partido/Coligação Votos
- PEP 5.060 (0,8%)
- PD 50.370 (8,1%)
- PR 4.125 (0,7%)
- FRETILIN 213.324 (34,2%)
- MSD 3.188 (0,5%)
- MDN 4.494 (0,7%)
- FDD 34.301 (5,5%)
- AMP 309.663 ( 49,6%)
Distribuisaun
Kadeiras
Partidu/koligasaun Kadeira
8-AMP 34
4-FRETILIN 23
2-PD 5
7-FDD 3
Organizasaun rua ne’e
haree katak durante prosesu eleisaun antesipada, hahu husi kampana eleitoral,
loron eleisaun no apuramentu nasional lao
ho susesu no hakmatek, ho seguransa ne’ebe diak, professional no organizasaun
rua ne’e haree mos katak iha eleisaun antesipada ida ne’e hetan partisipasaun
masimu ka Taxa votantes aumenta kompara ho eleisaun parlamentar iha tinan 2017.
Rezultadu husi eleisaun parlamentar antesipada hatudu katak koligasaun
partidaria AMP maka sai hanesan Partido Maioria Absoluta iha eleisaun refere,
maske sei iha fallansu kiik sira ne’ebe akontese durante prosesu ne tomak.
- Rekomenda ba CNE katak antes atu aprova fatin ne’ebe mak Partidu Politiku no Koligasaun Partidaria sira hatama, husu atu CNE observa no verifika uluk molok deside atu aprova fatin sira ne’e, tamba tuir observasaun iha terrenu katak partidu politiku ka koligasaun partidaria balu utiliza fatin ne’ebe mak besik liu Igreja, no partidu politku ka koligasaun partidaria balun nia fatin la klaru tuir fatin ne’ebe mak sira hato’o ba iha CNE.
- Rekomenda ba CNE hodi haree mos kona ba asuntu seguransa tamba tuir ami nia observasaun durante fulan ida nia laran, mosu diskriminasaun entre partidu politiku ka koligasaun partidaria tamba partidu politiku ka koligasaun partidaria balu hetan seguransa masimu husi PNTL, F-FDTL no seguransa relevante iha sira nia kampana maibe iha partidu politiku ka koligasaun partidaria balu la hetan liu seguransa hanesan PNTL, F-FDTL ka seguransa relevante sira iha sira nia kampana.
- Rekomdenda ba CNE hodi serbisu hamutuk ho Policia Tránzitu tamba tuir ami nia observasaun iha terrenu katak Militantes ka simpatizantes barak mak la uja Kapasete wainhira halo movimentu kampana ka pawai ne kontra LEI, tuir Lei Kódigu Estrada N.u 6/2003 (Art 76, n0 4).
- Rekomenda ba CNE hodi haree kona ba asuntu Arte Marsiais tamba durante kampana fulan 1 nia laran, partidu politiku ka koligasaun partidaria barak makutiliza Grupo Artemarsias hodi dada militantes ka simpatizantes nia laran, hodi provoka militantes ka simpatizantes sira bele utiliza atributu ka simbolu iha tempu kampana no viola ona Lei N.0 5/2017 de 19 de Abrilkona ba Regime Jurídico Relativo à Prática de Arte Marciais, Rituais, Armas Brancas, Rama Ambon e Quinta Alteração ao Código Penal.
- Rekomenda ba CNE hodi haree Lideransa Partidu Politiku ka Koligasaun Partidaria nia linguajem ne’ebe halo violasaun ba Decreto Do Governo N.o 18/2017 de 12 de Maio 2018 Regulamento Da Campanha Eleitoral kona ba liafuan ka linguajen defamasaun sira no insulta malu iha prosesu kampana eleitoral nia laran.
- Rekomenda ba STAE hodi maksimaliza edukasaun sivika ba sidadaun hotu hodi komprende diak liu tan kona ba lalaok atu ezerse sira ida-idak nia direitu ho diak tuir Decreto do Governo N.0 21/2017 kona ba Regulamento A Organização e o Funçionamento Dos Centros Votação e os Proçedimento De Votação, Contagem dos Votos e de Apuramento Do Resultadosharuka.
- Rekomenda ba STAE hodi fo kapasitasaun diak liu tan ba Oficial Eleitoral ka Polling Staff sira hodi hal’o sira nia knar ho professional tuir Lei haruka.
- Rekomenda ba STAE hodi kontrolu diak liu tan ba sasan sensetivu sira hanesan Buletim de Votu ne’ebe kona tinta no laiha assinatura no karimbu husi Oficial Eleitoralka Polling Staff sira.
- Rekomenda ba STAE hodi identifika sentru votasaun ne’ebe fasil asesu ba ema ho Defisiente sira.
- Rekomenda ba STAE hodi kontrola mos fatin ka sentru votasaun sira tamba labarik barak mak halimar iha sentru votasaun hodi halo barulu no inkomoda mos prosesu votasaun.
- Rekomenda ba PDHJ hodi haree didiak kona ba direitus humanus tamba tuir ami nia observasaun iha loron votasaun katak Partidu Politika ka Koligasaun Partidaria balu viola labarik sira ne’ebe seidauk atinji idade 17 anos hodi ba tuir eleisaun no Partidu Politika ka Koligasaun Partidaria refere koko hodi obriga Brigada no Ofisial Eleitoral atu fo autorizasaun ba labarik sira ne’e hodi bele vota mos.
- Rekomenda ba PDHJ
hodi bele haree didiak kona ba direitu labarik sira tamba involvimentu
labarik minoridade iha prosesu kampana eleitoral sei maka’as tebes, no iha
Partidu Politiku ka Koligasaun Partidaria balun mos uza labarik minoridade
sira ba sira nia interese.
Observa Kamapana Partidu Sira
![]() |
Ekipa Hadomi Timor no Luta Hamutuk |
![]() |
Ekipa Hadomi Timor |
![]() |
Ekipa Hadomi Timor no Luta Hamutuk |
![]() |
Ekipa Hadomi Timor no Luta Hamutuk |
![]() |
Ekipa Hadomi Timor no Luta Hamutuk |
0 komentariu:
Post a Comment